Чапда эмас, ўнгда юринг

3 сентябр Швеция тарихида машиналар қарама-қарши томонда ҳаракатланишга ўтган кун сифатида қолган.

Нега автомобиллар айрим мамлакатларда ўнг тарафлама, бошқасида эса чап тарафлама ҳаракатланади? Бу саволга жавоб кўп, сиз эса ҳаммасига ишонаверманг. Сarzone.uz сайтининг навбатдаги мақоласи шу ҳақда.

Қатнов схемаси турлича бўлган мамлакатлар чегарасида ғаройиб йўл кесишувларини кўрамиз.

Ўнг томонлама қатнов тарафдорларининг изоҳига қулоқ тутайлик. Маълум бўлишича, елкасида юки бор инсон ўнгга юриши қулайроқ, дарвоқе, от устида ўтирганида ҳам жонивор ўнг қўл билан бошқарилади. Ишончлига ўхшайдими? Келинг, чап тарафлама ҳаракат тарафдорларининг далилини тинглаймиз. Жангчи қаршисидаги рақибига ҳужумга шайланар экан қилични ўнг қўлида тутади ва табиийки, чап ёқдан жой олади. Аммо юқоридаги икки изоҳга асосланадиган бўлсак, францияликлар ҳамиша елкасида юк кўтариб юрган, инглизлар эса қаршисидан чиққан душмани билан қиличбозлик қилишдан бўшамаган, деган хулоса ясашга тўғри келади :).

Тарих нима дейди?

Россиядаги ҳар йили 9 майда ўтказиладиган Ғалаба парадини кўрган бўлсангиз, машиналар анъанага кўра йўлнинг ўнг тарафидан эмас, чап тарафидан ҳаракатланишига эътибор беринг.

Чап тарафлама ҳаракатни англияликлар азалдан тўғри ҳисоблашади. Аммо бу назария ҳам юз фоизлик тасдиғини топмаган. Буюк Британияда қадимий тош кони аниқланган бўлиб, ундан қайтиш йўлининг ўнг тарафи (тош юклаб қайтадиган тарафи) кўпроқ ейилган эди.

Аммо аждодларимиз чап тарафлама ҳаракатни танлаган тақдирда нега унда денгизчилар қоидасига кўра ўнг тарафлама ҳаракатга амал қилинади? Икки кема қарама-қарши яқинлашганда чап бортларини туташтиради (аниқроғи – ҳаракат ўнг томонлама). Бу тартибга англияликлар ҳам амал қилишади.

Россияда ҳам бир неча аср муқаддам ўнг тарафлама ҳаракатланиш амалда эди. Буни 1709 йилда Даниянинг Россиядаги элчиси вице-адмирал Юст Юл ёзиб ўтади.

“Россияда одатга кўра, арава ва чаналар қарама-қарши учрашганида ўнг томондан юради. Бу яхши чорадир, ҳар куни Москвада минглаб чана ва аравалар учрашади, шунга қарамай улар тўқнашиб кетгани ёки кимдир кимнидир босиб кетганлигини кам эшитасан”.

1752 йилнинг 5 февралида Россия императори Елизавета I ўнг томондан юриш ҳақидаги фармонни имзолаган. Дарвоқе, унда тезлик масаласига ҳам тўхталган: “ўта тез юрилмасин”, деб ёзилган банди бор. Англия қонунчилари эса 1756 йилда Лондон кўпригида чап томонда ҳаракатланиш тўғрисидаги қонун лойиҳасини тайёрлашган. Франция 1789 йилдан ўнг тарафлама ҳаракатланувчи мамлакатга айланди ҳамда шу тартибни бошқа мамлакатлар Фрациядан ўзлаштирган ҳисобланади.

Харитадаги қизил ранг билан ифодаланган мамлакатларда худди биздагидек йўлнинг ўнг томонида ҳаракатланилади. Кўк рангдаги мамлакатларда чап томонлама ҳаракатланиш амалда.

Йўлнинг нариги тарафида ҳаракатланамиз

Австралияга саёҳатчилар ташриф буюрганда йўл белгилари чап томонда ҳаракатланиш лозимлигини эслатади.

Ҳозирги кунда дунёдаги йўлларнинг 72 фоизида ўнг томонлама ҳаракатланиш амалда. Жаҳон аҳолисининг 66 фоизи йўлнинг ўнг томонида ҳаракатланади. Ўз-ўзидан маълумки, дунё аҳолисининг 34 фоизи қолган 28 фоиз йўлларнинг чап томонда ҳаракатланади. “Чап” йўлда юрувчи энг йирик давлатлар қаторида Ҳиндистон, Покистон, Бангладеш, Японияни санаш мумкин. Умуман олганда чапда ҳаракатланиш дунёнинг барча қитъасида учрайди, масалан Шимолий Америкадаги Ямайка ва Барбадос.

Нега бундайлигига ҳайратланманг. Яқиндагина Британия империяси дунёнинг тўртдан бирини эгаллаган эди. Британия империясида қуёш ҳеч ботмаган. Иккинчи жаҳон уруши якун топгач, Британиянинг аксар собиқ мустамлакалари йўл ҳаракати тизимида ҳеч нарсани ўзгартиришмади. Шунга қарамай, мустақилликка эришган мустамлакалар орасида норозилик тариқасида “ўнг”га ўтганлар ҳам бўлди. Қолаверса, атрофидаги мамлакатларнинг бари “ўнг”чи бўлса, чап томонда ҳаракатланиш ноқулайлик туғдиради. Мозамбик эса тескарисини қилди. Аввал Португалиянинг мустамлакаси бўлган бу Африка давлатида ўнг томонда ҳаракатланиш амалда эди, лекин атрофини “чап”лар ўраб олгани туфайли инглизча ҳаракатланиш схемасини қабул қилди. Ўнг тарафлама ҳаракатланувчи Самоа 2009 йилдан нариги томонга ўтди, чунки мамлакатга 99 фоиз автомобиль “чап” Австралиядан келтириларди.

“Н куни”да Швеция кўчаларидаги ҳаракатни кўринг.

Аммо ҳаракатланиш томонини ўзгартиришнинг энг қизиғи Швецияда юз берди. 1967 йилнинг 3 сентябри “Н куни” (Hogertrafik) номи билан тарихда қолган. Эрталаб 4:50да мамлакатнинг барча йўлларидаги ҳаракат тўхтатилди, машиналар йўлнинг нарига тарафига ўтди ва соат 5дан ҳаракатланиш яна давом этди. Стокголм ва Малмёда 2 сентябр куни ҳаракат тўхтатилган, чунки йўл белгиларини қайта ўрнатиш ва йўл чизиқларини қайта чизиш бир кун вақт оларди. Шу куни йўлдаги алғов-далғовнинг фотосурати сақланиб қолган. Бироқ ҳеч қандай ваҳимали ҳодиса ва ҳалокатлар рўй бермаган, машиналар тартиб билан йўлнинг нариги тарафига ўтиб, хотиржам юриб кетган. Швециядаги автомобилларнинг кўпчилиги “Н куни”гачаёқ чап рулли эди. Ўнг томонлама ҳаракатланишга ўтгач, Швецияда икки йил давомида автоҳалокатлар камайди, ҳайдовчилар йўл белгиларига амал қилиб, тартиб билан, тегишлича тезликни сақлаб юра бошлади.

1967 йилда Швециянинг барча радиоканалларида “Ўнгда юр, Свенссон” қўшиғи бот-бот янграрди.

Рул ўнгда бўлсинми, чапдами?

Ҳозирги кунда йўлнинг ўнг томонида ҳаракатланувчи автомобилларнинг рули чап тарафда жойлашади. Бироқ XIX асрда ва XX аср бошларида рул салоннинг ўртасида ёки ўнгида жойлашар эди. Чунки ҳайдовчи рулга ўтириш учун кўпинча ифлосланиб ётадиган йўл ўртасига айланиб ўтмасди. Аммо автомобиллар кўпайгани сари инженерлар қаршидан келаётган машинадан “ҳисобни олиш” учун чапдаги рул афзалроқ эканини тушунишди. Чап рулли Форд автомобиллари эса Американинг бошқа автомобилсоз компанияларини ҳам ўз йўлига сола билди.

Собиқ ССРИда ўнг рулли машина бўлмаган дейсизми? Мана почтачиларнинг ўнг рулли “Москвич”и.

Собиқ Совет Иттифоқида ҳам ўнг рулли машина ишлаб чиқарилган. “Москвич-434П” почтачилар учун мўлжалланган. Почтачилар учун, бундан ташқари, ўнг рулли “ЗАЗ-965С” ҳам бор эди. Ахлат йиғувчи машинанинг рули эса атай ўнг томонга жойлаштирилган, ҳайдовчи учун қулайроқ.

Париждаги чап тарафлама йўл.

Айрим мамлакатларда “нотўғри” йўлларни ҳам учратиш мумкин. Масалан, Парижнинг қоқ маркази – Лувр ва Тюильри боғи ўртасида генерал Лемонье кўчаси бўлиб, унда йўл ҳаракати англияча (йўлнинг чап томонида) ташкил этилгандир.

Истисно тариқасидаги чап томонлама йўл Санкт-Петербургда ҳам бор. Ўзбекистонда эса йўқ.